از ویژگیهای نماز عبادی ـ سیاسی جمعه، وجود دو خطبه است و همین موضوع موجب شده؛ تا این….

سلسله مقالات «خطابه و خطیبان جمعه» تألیف حجت‌الاسلام و المسلمین سید رضا تقوی است که در سال‌های ریاست شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه کشور و در نشریه مبلغان حوزه علمیه قم به‌چاپ رسیده است.

__________________________________________________________

بسم‌الله الرحمن الرحیم

 بخش اول را از اینجا مطالعه کنید

بخش دوم را از اینجا مطالعه کنید

بخش سوم را از اینجا مطالعه کنید

بخش چهارم را از اینجا مطالعه کنید

بخش پنجم را از اینجا مطالعه کنید

خطابه و خطیبان جمعه (بخش ششم)

آداب خطبه خوانی

از ویژگیهای نماز عبادی ـ سیاسی جمعه، وجود دو خطبه است و همین موضوع موجب شده؛ تا این عبادت از لحاظ سیاسی و اجتماعی در موقعیت خاصی قرار بگیرد؛ زیرا خطبه ها برای خطیب جمعه، فرصتهایی را فراهم می سازد تا او بتواند از این جایگاه در هر جمعه با مردم سخن بگوید و مطالب هدایتی، تربیتی، اعتقادی و سیاسی خود را در قالبهای توصیه به تقوا، موعظه، تبیین معارف دینی و تحلیل مسائل سیاسی بیان کند و از این طریق، جامعه اسلامی را با خط فکری و سیاسی مورد نظر آشنا سازد.

چنان که پیش از این هم اشاره کردیم، اسلام در خطبه و خطابه تحول چشمگیری را ایجاد کرد؛ زیرا: اوّلاً، برای خطبه چنان ارجی قائل گردید که آن را به عنوان یک امر عبادی جزء نماز قرار داد. در روایتی حضرت صادق علیه السلام فرمود: «لَا جُمُعَةَ إِلَّا بِخُطْبَةٍ وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ رَکْعَتَیْنِ لِمَکَانِ الْخُطْبَتَیْنِ؛ نماز جمعه بدون خطبه، نماز نیست و اینکه نماز جمعه دو رکعت است؛ چون دو خطبه دارد [که به جای دو رکعت حساب می شود].»

ثانیا، از لحاظ محتوا، در مقایسه با زمان جاهلیت، تغییراتی به وجود آورد که خطابه های دوران اسلامی را با دوران جاهلیت از یکدیگر جدا می سازد.

«عصری که اسلام ظهور کرد، اعراب در عالی ترین مدارج فصاحت و بلاغت بودند و در انشاء و شعر و ایراد خطبه مسابقه می دادند که در تاریخ ثبت است. با این حال، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که سیّد فصحا و رهبر بلغا بود، کلامش دلپذیر، لهجه اش شیرین و روشن، دلایل بیانش قوی و قانع کننده و از هر کس به شیوه های خطابه داناتر و با تأییدات الهی و عنایات ربانی مؤید بود و به بهترین راه صواب، هدایت می فرمود. زمینه های پیام در این خطابه ها را می توان در موارد ذیل خلاصه کرد:

1. حمد و ثنای آفریدگار و بیان اسما و صفات او جهت شناسایی بیشتر مسلمین نسبت به خالق.

2. توصیف بهشت و دوزخ بر اساس آیات قرآن و یا آنچه به صورت روایات از قلب فیاض آن حضرت می تراوید.

3. تعالیم و احکام و عبادات و معاملات و وظایف فردی و اجتماعی.

4. زمینه های اخلاقی که میدان گسترده ای داشت و تربیت افراد بر اساس آن انجام می گرفت.

5. مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی، جهاد و دفاع و حقوق متقابل مردم با یکدیگر که به طور کلی در چارچوب مسائل اجتماعی جای می گرفت.

6. بیان اخبار و وقایع و ذکر حوادث تاریخی و آنچه در زمینه سرگذشتها و جایگاههای افراد در چارچوب اهداف تبلیغ رسالت بود.»

بر اساس تعالیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام خطبه های نماز قالبهای مشخصی پیدا کرد؛ به طوری که در طول تاریخ اسلام، امامان جمعه، خطابه های خود را با همان آداب و در همان قالبها ایراد کرده اند و تخطی از آن را جایز ندانسته و نمی دانند. ما در اینجا، با تکیه بر منابع اسلامی، سبک و سیاق و آداب خطبه خوانی را به طور مختصر توضیح می دهیم:

الف. حمد و ثنای الهی

خطیب جمعه باید خطابه خود را با نام خدای متعال و حمد و ثنای پروردگار آغاز کند.

امام باقر علیه السلام جهت تعلیم اصحاب خود، خطبه نماز جمعه را در حضور آنان با حمد الهی ایراد کرد؛ چنان که نقل شده است: «وَ ذَکَرَ خُطْبَةً مُشْتَمِلَةً عَلی حَمْدِ اللّهِ وَ الثَّناءِ عَلَیْهِ؛

و خطبه ای را آن حضرت ارائه فرمود که مشتمل بر حمد و ثنای پروردگار بود.»

حضرت علی علیه السلام نیز با درود بر خدای متعال خطبه های نماز را آغاز می کرد که به عنوان نمونه فرازی از یک خطبه آن حضرت را می آوریم: «الْحَمْدُ لِلَّهِ نَحْمَدُهُ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نُوءْمِنُ بِهِ وَ نَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ وَ نَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ… .»

ب. درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندانش علیهم السلام

از دیگر آداب و شرایطی که خطیب جمعه باید به هنگام ایراد خطابه، بعد از حمد و ثنای پروردگار، رعایت کند، اقرار به نبوت خاتم انبیا حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله است. خطیب نباید تنها به اقرار و اعتراف به نبوت نبی اکرم صلی الله علیه و آله اکتفا کند، بلکه باید در ضمنِ اقرار، تکریم و تعظیم خود را نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و اهلبیتش علیهم السلام که برگزیدگان خدای متعال هستند، در قالب سلام و صلوات بر آنان، اعلام بدارد.

اقرار به نبوت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در خطبه های جمعه و اشاره به برکات نبوت، و اعلام همبستگی با ادامه دهندگان حقیقی این راه نورانی (معصومین علیهم السلام ) از چنان اهمیتی بر خوردار است که حتّی اگر خطیب، شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و یا حضرت علی علیه السلام هم باشد، باید این نکته را در خطبه خود مدّ نظر قرار بدهد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در نخستین نماز جمعه ای که خود خطیب آن بود، بعد از حمد ذات باری تعالی و شهادت به یگانگی خداوند، فرمود:«وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدَی وَ النُّورِ وَ الْمَوْعِظَةِ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ رَشَدَ وَ مَنْ یَعْصِهِمَا فَقَدْ غَوَی وَ فَرَّطَ وَ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِیداً؛ و شهادت می دهم که محمد بنده خدا و فرستاده اوست که او را با هدایت و نور و موعظه فرستاده است. هرکس از خدا و رسولش اطاعت کند هدایت یافته و هرکس آنها را نافرمانی کند کج رفته و زیاده روی کرده و به گمراهی دوری مبتلا شده است.»

طبق روایتی از امام صادق علیه السلام نماز جمعه موجب سر افکندگی منافقان و زدودن پدیده شوم نفاق از جامعه می شود (تَوْبِیخاً لِلْمُنَافِقِینَ)، صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و خاندانش علیهم السلام نیز کار کردی مشابه دارند.

«پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «الصَّلَاةُ عَلَیَّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی تَذْهَبُ بِالنِّفَاقِ؛ صلوات بر من و اهل بیت من، نفاق و دو چهرگی را از بین می برد.»

ج. سفارش به تقوا

از رسالتهای نماز جمعه، نشر و گسترش مایه های تقوا در جامعه است و این رسالت خطیر تا حدود زیادی بر عهده خطیب جمعه می باشد.

خطیب جمعه بعد از حمد الهی و درود و تکریم نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نخستین سخنی را که با مردم در میان می گذارد، دعوت آنان به تقوا است.

او خطبه ها را با آهنگ توصیه به تقوا آغاز می کند و این آهنگ گوش نواز، باید از آغاز تا پایان خطبه مترنم باشد.

رهبر فرزانه انقلاب، حضرت آیة الله خامنه ای، در فرازی از سخنان خود ائمه جمعه کشور را مورد خطاب قرار می دهند و می فرمایند:

«به نظر من یکی از مشکل ترین کارهایی که به عهده ما ائمه جمعه گذاشته شده، امر به تقواست که از همه کارها سخت تر همین است. امر به تقوا برای کسی که خودش در آن حدی از تقوا نباشد که بخواهد مردم را امر به تقوا کند، خیلی کار سختی است؛ یعنی انسان وقتی می خواهد امر به تقوا کند، ناگهان ببیند مصداق آیه شریفه «أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ» قرار گرفته؛ لذا یکی از سخت ترین کارها امر به تقواست.»

تقوا از چنان اهمیتی برخوردار است که امام جمعه در خطبه های نماز جمعه، باید مردم را به رعایت تقوا دعوت کند.

امام صادق علیه السلام فرمود: «یَخْطُبُ یَعْنِی إِمَامَ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ قَائِمٌ یَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُثْنِی عَلَیْهِ ثُمَّ یُوصِی بِتَقْوَی اللَّهِ؛ امام جمعه در حالی که ایستاده است خطبه می خواند. نخست حمد و ثنای الهی را ایراد می کند و سپس نمازگزاران را به پروا پیشگی و تقوا توصیه می نماید.»

فقهای عظام توصیه به تقوا را در یک یا هر دو خطبه واجب دانسته اند و خطیب جمعه باید بعد از حمد و ثنای الهی و درود و سلام به پیشگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت آن حضرت علیهم السلام ، مردم را به تقوا سفارش کند و از آنان بخواهد که امور مربوط به تقوا را رعایت کنند.

امام خمینی رحمه الله در کتاب تحریر الوسیله، جلد اول، آنجا که پیرامون «شرایط نماز جمعه» سخن می گوید، در مسئله هفت می فرماید: «یَجِبُ فِی کُلٍّ مِنَ الْخُطْبَتَیْنٍ التَّحْمِیدُ… وَ الصَّلَاةُ عَلَی النَّبِیِّ… وَ الاِیصَاءُ بِتَقْوَی اللَّهِ تَعَالَی فِی الْاُولَی عَلَی الْاَقْوَی وَ فِی الثَّانِیَةِ عَلَی الْاَحْوَطِ؛ بر خطیب جمعه واجب است در هر دو خطبه، حمد خدای متعال را به جا آورد… و بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درود بفرستد… و همچنین در خطبه اول بنا بر اقوی و در خطبه دوم بنا بر احوط مردم را به تقوای الهی توصیه کند.»

توصیه به تقوا به عنوان یک واجب در خطبه های نماز جمعه، دلیلی بر عظمت و جایگاه والای تقواست که اسلام برای پرواپیشگی و خویشتن بانی قائل است. هر یک از عبادات از جایگاه ویژه ای در معارف اسلامی برخوردار است.

امّا با همه اهمیتی که این عبادات دارد، هیچ فقیهی فتوا به وجوب یا استحباب خاص نسبت به توصیه به نماز، روزه، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، زکات و… در خطبه های نماز جمعه که همایش هفتگی مسلمانان است، نداده است؛ در حالی که توصیه به تقوا را در یک خطبه یا هر دو خطبه واجب دانسته اند. سرّش در بیان امام متقیان علیه السلام آمده است که تقوا و پروا پیشگی، رئیس اخلاق [و ریشه آنها [است: «التُّقَی رَئِیسُ الْأَخْلَاقِ.»

د. موعظة

یکی از رسالتهای خطیب نماز جمعه در ایراد خطبه، تربیت و رشد روان انسانهاست. خطیب باید خطابه اش سرشار از نکات موعظتی و کلامش آمیخته با تذکار باشد تا بدین وسیله انقلاب و تحولی در روح و روان نمازگزاران به وجود آورد و با اثرگزاری بر جان مخاطب، در رفتار انسانها تغییر ایجاد کند.

همان گونه که جسم انسان به غذا نیازمند است، روح و جان انسان نیز به غذا نیاز دارد و همان طور که به غذای جسم باید اندیشید، نسبت به غذای روح باید حساسیت نشان داد؛ چنان که امام حسن مجتبی علیه السلام فرموده اند: «عَجبت لِمَنْ یَتَفَکَّرُ فِی مَأْکُولِهِ کَیْفَ لَا یَتَفَکَّرُ فِی مَعْقُولِهِ فَیُجَنِّبُ بَطْنَهُ مَا یُوءْذِیهِ وَ یُودِعُ صَدْرَهُ مَا یُرْدِیهِ؛ در شگفتم از کسی که در باره غذای جسم خود فکر می کند [که چه غذایی را بخورد و چه غذایی را نخورد]، ولی در غذای روحی و معنوی خویش نمی اندیشد؛ پس شکمش را از خوراک مضر حفظ می کند، اما روح و روان خود را نسبت به آنچه آن را پست می گرداند رها می کند.»

یکی از انواع غذاهای معنوی که نیازهای روحی و روانی انسان را تأمین می کند، «موعظه» است. در فرهنگ تربیتی اسلام «موعظه» از موقعیت بسیار بالایی برخوردار می باشد؛ چنان که در تعبیری از حضرت علی علیه السلام آمده است: «اَلْمَواعِظُ حَیَاةُ الْقُلُوبِ؛ موعظه ها مایه حیات دلها هستند.»

با توجه به نقش سازنده «موعظه» و عظمت و اهمیتی که خطابه های موعظتی در تربیت نفوس دارد، خطیب جمعه باید بخشی از خطبه های خود را اختصاص به موعظه بدهد و از این طریق، خود را به خانه دلهای مخاطبین وارد سازد؛ چنان که حضرت امام باقر علیه السلام در خطبه روز جمعه «ذَکَرَ خُطْبَةً مُشْتَمِلَةً عَلَی حَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَ الْوَصِیَّةِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الْوَعْظِ؛ خطبه ای ایراد کرد که مشتمل بر حمد و ثنای پروردگار و سفارش به تقوای الهی و موعظه بود.»

حضرت رضا علیه السلام نیز یکی از علل تشریع خطبه در نماز جمعه را موعظه می داند و در این مورد می فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ فَأَرَادَ أَنْ یَکُونَ لِلْأَمِیرِ سَبَبٌ إِلَی مَوْعِظَتِهِمْ وَ تَرْغِیبِهِمْ فِی الطَّاعَةِ وَ تَرْهِیبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِیَةِ؛ همانا خطبه در نماز جمعه از این جهت تشریع گردیده است روز جمعه روز همگانی است و خداوند خواسته است تا امام و حاکم اسلامی بدین وسیله فرصتی در اختیار داشته باشد برای موعظه کردن مردم و تشویق آنان به فرمان بردن [از خداوند] و پرهیز دادن از گناه.»

ادامه دارد….