در اینجا پرسشى مطرح است كه در دانش اندازهشناسى، نقطه آغاز كجاست؟ و بهعبارت دیگر از كجا شروع كنیم تا به نتایج بهترى دستیابیم؟ با توجه به اینكه اسلام دین تربیت و هدایت است و مىكوشد تا انسان را…
**************************************************
اندازه‌شناسی از نگاه اسلام-بخش دوم
پدیدآورنده: سید رضا تقوی
انسان و دانش اندازهشناسى
چنانكه اشاره شد، جهان هستى بر اساس نظم و اندازه آفریده شده است و تنها موجودى كه قادر به شناخت اندازهها مىباشد، انسان است.
انسان بهخاطر برخوردارى از گوهر عقل و اندیشه، كتاب هستى را مطالعه مىكند و ظرفیتها و اندازهها را میشناسد و از آنها در راه رشد و تعالى بهره مىگیرد و این امتیاز براى این موجود متفكر، تا آن اندازه برجسته و بزرگ مىشود كه برخى از صاحبنظران در تعریف انسان گفتهاند: «انسان موجودى است كه مىاندیشد» و قدر منزلت او بر پایه اندیشهاى است كه از او صادر مىشود.
اى برادر تو همان اندیشهاى مابقى خود استخوان و ریشهاى
گر بود اندیشهات گل گلشنى ور بود خارى تو هیمه گلخنى
در اینجا پرسشى مطرح است كه در دانش اندازهشناسى، نقطه آغاز كجاست؟ و بهعبارت دیگر از كجا شروع كنیم تا به نتایج بهترى دستیابیم؟ با توجه به اینكه اسلام دین تربیت و هدایت است و مىكوشد تا انسان را بهصورت پایهاى، بینش و تفكرش را به خالق هستى مرتبط سازد، در پاسخ به پرسش فوق مىگوید: دانش اندازهشناسى را باید از خود انسان آغاز كرد. امیر مؤمنان على(ع) مىفرماید:
«رَحِمَ اللَّهُ امْرِأً عَرَفَ قَدْرَهُ وَ لَمْیَتَعَدَّ طَوْرَهُ»(13)
«خداوند رحمت كند كسى را كه اندازه خود را بشناسد و از حد خویش فراتر نرود.»
اى شده از شناخت خود عاجز كى شناسى خداى را هرگز
چون تو در علم خود زبون باشى عارف كردگار چون باشى
چون ندانى تو سرّ ساختنش چون تو هّم كنى شناختنش
اسلام كسى را كه حدود و اندازهها را رعایت نمىكند، عاقل نمیداند زیرا رعایت اندازهها، یك امر عقلانى است و خیر و بركتش، نخست به سود كسى است كه اندازه مىدارد. على(ع) فرمود:
«لَا عَقْلَ لِمَنْ یَتَجَاوَزُ حَدَّهُ وَ قَدْرَهُ»(14)
«براى كسىكه حد و اندازه را در هم مىشكند و از آن مىگذرد، عقلى وجود ندارد.»
اسلام معیار عالم بودن و جاهل بودن انسان را اندازهشناسى معرفى مىكند چنانكه على(ع) مىفرماید: عالم كسى است كه اندازهشناس است و تلاشها و توقعات خویش را در چارچوب اندازهها مىطلبد؛ «الْعَالِمُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ»(15) و جاهل در نقطه مقابل قرار دارد، او كسى است كه نسبت به نقش و كارسازى اندازهها، ناآشنا و بیگانه است؛ «الْجَاهِلُ مَنْ جَهِلَ قَدْرَهُ»(16)
تعالیم اسلامى، تقدیر و اندازهشناسى را بر تدبیر و حسابگرى مقدم مىدارد. طبق این رهنمود آموزشى، پیش از اینكه ما به تدبیر و برنامهریزى بپردازیم، نخست باید امور را اندازهگیرى و تقدیر كنیم زیرا اگر ظرفیت مطلوب امور و پدیدهها را شناسایى نموده و ارتباط آن موجود و یا پدیده را با سایر موجودات پیرامونى در نظام خلقت و اجتماع مشخص نماییم و اندازهها را بهدست آوریم، در متن اینكار تدبیر نیز گنجانده شده است و بخش قابل توجهى از تدبیر در دل تقدیر لحاظ گردیده است، همانطور كه على(ع) فرمود: امور زندگى به تقدیر و رعایت اندازههاست نه به حسابگرى و برنامهها؛ «الْأُمُورُ بِالتَّقْدِیرِ لَا بِالتَّدْبِیر»(17)
شب قدر، شب اندازهها
در فرهنگ اسلامى، یكى از بهترین و با ارزشترین شبهاى سال «شب قدر» است كه از آن مىتوان به «شب اندازهها» نام برد. از بیان این مطلب نتیجه مىگیریم كه در اسلام، اندازه و اندازهشناسى از چنان اهمیتى برخوردار است كه بهترین و سرنوشتسازترین زمانها را «شب قدر» و «شب اندازهها» معرفى مىكند.
شبى كه در این ظرف زمانى، كتاب آسمانى قرآن نازل شده است: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر»(18)
شبى كه از هزار ماه فیضلتش بیشتر است: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»(19)
هزار ماه بیش از هشتاد سال است بنابراین عبادت در شب قدر ثواب بیش از هشتاد سال را دارد.
شبى كه انسان، با ایمان و اعمال مخلصانهاش مىتواند به «آب حیات» یعنى گوهرجاودانگى دست پیدا كند و در این شب مبارك و فرخنده، «برات» و سند سعادت‌مندى را از حضرت حق بگیرد. چه زیبا مىگوید حافظ:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
بىخود از شعشعه پرتو ذاتم كردند باده از جام تجلى صفاتم دادند
چه مبارك سحرى بود و چه فرخنده شبى آن شب قدر كه این تازه براتم دادند
شب قدر، شب تقدیر و تدبیر امور و ظرف سنجش سالانه مقدرات قطعى و جداسازى و تمایز امور یكساله انسانها بر اساس حكمت و مصلحت است: «تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ …»(20)
قرآن كریم، شب اندازهها را شب مبارك، «لیلة مباركة» نامیده است و اینكه قرآن در چنین شبى نازل مىشود، شاید سنخیتى بین شب قدر و نزول قرآن باشد چون كه قرآن كتاب هدایت است و در حقیقت خط سعادت و خوشبختى را ترسیم مىكند.
این كتاب الهى، استانداردهاى ایمان و كفر، سعادت و شقاوت، نور و ظلمت و… را مشخص مىنماید و از اینجهت كه قرآن برنامه زندگى است و معیارها و اندازههاى زندگى سعادتمند و متعالى را در بخشهاى مختلف معرفى مىكند، با شب قدر كه اندازهها تعیین و تثبیت مىگردد، كاملاً تناسب و هم‌خوانى دارد.
اندازهشناسى در ادبیات
یكى از امتیازات فرهنگى و تمدنى ما ایرانىها، برخوردارى از ادبیات شكوهمند و انسانساز است. ادبیاتى كه جانمایه آن از اسلام و قرآن گرفته شده است و همین ویژگى موجب گردیده تا ادبیات زندگىساز و روحپرور فارسى، حامل معارف عمیق اسلامى و عرفانى باشد.
در جاى جاى ادبیات منظوم ما از اندازهشناسى سخن بهمیان آمده است و هر كدام از سخنوران و شاعران پارسىگو در قالبهاى مختلف شعرى به این موضوع پرداختهاند كه ما در اینجا به چند نمونه اشاره مىكنیم:
حافظ شیرازى كه افتخار شاگردى قرآنرا دارد و مىگوید: «هرچه كردم همه از دولت قرآن كردم»، در مورد اندازهشناسى مىگوید:
صوفى ارباده به اندازه خورد نوشش باد ورنه اندیشه اینكار فراموشش باد
سعدى گفته است:
اندازه نگه دارد كه اندازه نكوست هم لایق دشمن است و هم لایق دوست
سعدى در گلستان، باب سوم، در ضمن بیان حكایتى، توصیه به اندازه نگه داشتن مىكند و مىگوید:
یكى از حكما، پسر را نهى همیكرد از بسیار خوردن، كه سیرى، مردم را رنجور كند.
گفت: اى پدر! گرسنگى خلق را بكشد، نشنیدهاى كه ظریفان گفتهاند: به سیرى مردن به كه گرسنگى بردن.
گفت: اندازه نگهدار؛ «كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاتُسْرِفُوا»(21)
نه چندان بخور کز دهانت برآید نه چندان كه از ضعف جانت برآید
با آنكه در وجود طعامست عیش نفس رنج آورد طعام كه بیش از قدر بود
مولوى مىگوید:
چارپا را قدر طاقت بار نه بر ضعیفان قدر قدرت كار نه
دانه هر مرغ، اندازه وى است طعمه هر مرغ، انجیرى كى است؟
طفل را گر نان دهى بر جاى شیر طفل مسكین را از آن نان، مرده گیر
چون كه دندانها برآرد، بعد از آن هم به خود طالب شود آن طفل، نان
مرغ پرنا رُسته چون پرّان شود لقمه هر گربه درّان شود
چون برآرد پر، بپرّد او به خود بىتكلف، بى صفیر نیك و بد
پىآمدهاى اندازهناشناسى
در فرهنگ اسلامى، كسانىكه اندازهها را نگه نمىدارند و پایبندى به قانون عام و فراگیر اندازهشناسى ندارند، نه تنها جامعه را با آشفتگى و بههمریختگىهاى فراوانى روبهرو مىسازند بلكه براى خود نیز سرنوشتى جز نابودى و هلاكت رقم نمىزنند.
حضرت امیر مؤمنان على(ع) مىفرماید: كسىكه اندازهناشناس است و در میدان زندگى به اصل اندازهگیرى و سنجهشناسى پایبندى ندارد، هلاكت و نابودى را براى خود فراهم آورده است؛ «هَلَكَ مَنْ لَمْیَعْرِفْ قَدْرَهُ»(22)
جامعه ما یك جامعه اسلامى و دینى است. در مواردى فرهنگ رفتارى ما در تعارض با اندیشههاى دینى قرار مىگیرد در حالیكه یكى از بنیانها و اركان اندیشه دینى، اندازهشناسى است.
قرآن كریم به ما مىآموزد كه بهطور مداوم، نسبت به رفتار و گفتارمان توسط مأموران الهى، در حال اندازهگیرى و سنجهشناسى هستیم و در روز قیامت كوچك‌ترین زیبایىها و زشتىهای رفتارىمان را به ما ارائه خواهند داد:
«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ؛ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»(23)
«پس هر كس به اندازه ذرهاى كار نیك انجام داده باشد، آنرا مىبیند و هر كس به اندازه ذرهاى كار بد كرده باشد، آنرا مىبیند.»
با چنین دستمایههاى فرهنگى و اعتقادی، متأسفانه خسارتهایى كه بهخاطر عدم توجه به اندازهها بر جامعه تحمیل مىشود، غیر قابل توجیه است.
كشور ما در میان كشورهاى جهان، یكى از پرحادثهترین حوادث رانندگى را در پرونده حمل و نقل خود ثبت كرده است. سالى چندین هزار انسان، قربانى تصادفات جادهاى مىشوند و جان خود را از دست مىدهند. از عوامل مهم این حوادث خونین و خسارتآفرین، بىتوجهى به اندازههاست؛ اندازه سرعت، اندازه جاده، اندازه قدرت خودرو، اندازه توانایى راننده و…
از مشكلات دیگرى كه گریبان‌گیر جامعه ما گردیده، آلودگى هوا در شهرهاى بزرگ و صنعتى است. برخى از روزهاى سال، آلایندهها و میزان مواد سمى در اینگونه شهرها بهقدرى بالا و خارج از استانداردهاست كه مسؤولان كشور مجبورند مدارس و مراكز آموزشى را تعطیل اعلام كنند و به كهن‌سالان و بیماران توصیه نمایند كه از خانه خارج نشوند. از عوامل مهم این بلیه! كه موجب بسیارى از مرگ و میرها و بیمارىهاى صعبالعلاج گردیده، عدم توجه به موازین زیستى و اندازههاست.
گاه سموم خطرناكى كه در سبزیجات و میوهها دیده مىشود و مسؤولان بهداشت بهطور مكرر توصیه و تأكید میكنند که این سبزیجات و میوهها را با مواد ضدعفونى بشویید و یا میوهها را پوست كنده و سپس مورد استفاده قرار بدهید، بهخاطر این است كه كشاورزان و باغداران براى بهرهگیرى بیشتر از محصولات خود، بدون رعایت اندازهها، از سموم و كودهایى خارج از معیار و اندازه استفاده مىكنند.
كشور ما از كشورهایى است كه با كمبود نزولات آسمانى روبهروست و مردم ما در بیشتر مناطق نسبت به تأمین این ماده حیاتى مشكل دارند ولى ما در مصرف بهینه از آب، اندازهها را نادیده مىگیریم و در برداشت از مخازن زیرزمینى بهگونهاى عمل كردهایم كه نه تنها در زیر زمین برخى از استانها آبى وجود ندارد، بلكه با تخلیه خارج از اندازه، زمین منطقه را با تركخوردگى و فرورفتگى روبهرو كردهایم. در بسیارى از مناطق، آبهاى زیرزمینى و یا رودخانهها را با مواد شیمیایى و فاضلابهاى شهرى و صنعتى آلوده مىكنیم.
اسراف در مصرف انرژى و حاملهاى آن، در مصرف مواد خوراكى و در بسیارى از لوازم زندگى، حكایت از اندازهناشناسى ما دارد.
در ساخت بسیارى از كالاها و فراوردههاى صنعتى، در ساختمانسازى، موازین و اندازهها رعایت نمىشود و در نتیجه با افت كیفیت روبهرو مىشویم و از این طریق، به اعتبار علمى و حیثیتى كشور، خسارت وارد مىكنیم و عملاً مردم را به خرید كالاهاى خارجى تشویق مىنماییم، در صورتىكه ما پیرو آیین پیامبرى هستیم كه وقتى یكى از دوستانش به نام «سعدبن معاذ» از دنیا رفت، او را با دست خود در قبر نهاد و با خشت و گل در قبر را چید. به هنگام انجام كار، با دقت و محكمكارى، آنرا به پایان رسانید. برخى از حاضران كه دقت و محكمكارى پیامبر(ص) را مشاهده كردند، براى آنان این پرسش مطرح شد كه این اندازه دقت و محكمكارى، آنهم براى قبرى كه بهزودى فرسوده مىشود، لازم است؟
پیامبر اكرم(ص) فرمود: من هم مىدانم كه این قبر بهزودى فرسوده مىشود، ولى خداوند دوست مىدارد وقتى بندهاى كارى انجام مىدهد، آنرا محكم و استوار سازد؛ «وَ لَكِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا أَحْكَمَهُ»(24)
پىآمدهاى مثبت اندازهشناسى
همانطوركه اندازهناشناسى نوعى ناسپاسی بهشمار مىآید، نعمتهاى الهى را تخریب مىكند، در نظام حاكم بر هستى، اخلال بهوجود مىآورد و منابع حیاتى جامعه را به آتش مىكشد، در مقابل توجه به دانش اندازهشناسى و رعایت موازین و معیارها در انجام كارها، پىآمدهاى مثبت و بركات زیادى را به همراه دارد. به بخشى از این پىآمدهاى ارزشمند و بركتآفرین، بهگونهاى فهرستوار اشاره مىكنیم:
۱- نخستین دستاورد رعایت اندازهشناسى و حفظ موازین و معیارها، «تحقق عدالت اجتماعى و اقتصادى» است. ارزشى كه همه انبیاء الهى، آزادگان جهان و دوستداران بشریت براى تحقق آن مجاهدتها و تلاشهاى فراوانى كردهاند.
۲- از طبیعىترین راههاى «پاسدارى و دفاع از حقالناس» و حمایت از حقوق تولیدكنندگان و مصرفكنندگان، رعایت قواعد اندازههاست.
۳- افزایش اعتماد عمومى و ایجاد آرامش اجتماعى – روانى
۴- افزایش اعتبار علمى و اجتماعى
۵- تأمین سلامتى و بهداشت افراد جامعه
۶- ایجاد رونق كسب و كار و تقویت بنیه اقتصادى كشور
۷- افزایش بهرهورى
پی‌نوشت:
13. غررالحكم/شماره ۵۲۰۴
14. همان/شماره۱۰۶۷۷
15. همان/شماره ۱۲۳۸
16. همان/شماره۱۱۱۴
17. همان/شماره ۱۹۴۷
18. قدر/ آیه ۱
19. همان/ آیه ۳
20. مفاتیح الجنان/دعاى شب نوزدهم ماه رمضان
21. اعراف/ آیه ۳۱
22. غررالحكم/شماره ۱۰۰۲۰
23. زلزال /آیه ۸-۷
24. امالى صدوق/ ص۳۱۴
ثبت ديدگاه