نقش «همنشینی» در سبک زندگی اسلامی و تربیت دینی
حجتالاسلام و المسلمین سید رضا تقوی
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در کلامی نورانی هشداری جدی پیرامون معاشرتهای انسانی بیان فرمودهاند: «إِیّاکُم وَ مُجالِسَةَ المَوتی.» (از همنشینی با مردگان بپرهیزید). زمانی که از ایشان پرسیده شد: «یا رسولالله، مردگان چه کسانی هستند؟» (مَنِ الموتی؟)، حضرت فرمودند: «کُلُّ غَنِیٍّ أَطغاهُ غِناهُ.» (هر ثروتمندی که ثروتش او را به طغیان و سرکشی واداشته باشد).
این حدیث شریف، درآمدی است بر موضوع حائز اهمیت «همنشینی و مجالست» که از ارکان روابط اجتماعی محسوب میشود و در این نوشتار با استناد به آیات و روایات به تبیین ابعاد آن پرداخته خواهد شد.
بخش اول: کارکردها و آثار همنشینی در زندگی اجتماعی
انسان موجودی مدنیبالطبع است و زندگی اجتماعی، لاجرم نیازمند برقراری ارتباط و موانست با دیگران است. همنشینی و معاشرت، دارای آثار و کارکردهای متعددی است که اهم آنها عبارتند از:
۱. ضرورت اجتماعی: نفسِ زندگی در اجتماع، داشتن همنشین را اجتنابناپذیر میسازد. ۲. تبادل اندیشه: همنشینی بستری است برای بهرهمندی از افکار، اندیشهها و تجربیات دیگران و مشورت با آنان. ۳. رفع غربت: انسان در سایه ارتباط با همنشین، از حصار تنهایی و غربت رهایی مییابد. ۴. ایجاد نشاط: مصاحبت با دوستان و آشنایان، خستگیهای روحی را زدوده و نشاطآور است. ۵. شناسنامه شخصیت: همنشین، آینهای برای معرفی شخصیت انسان است؛ چرا که روحیات افراد در انتخابهایشان نمود مییابد. چنانکه شاعر میسراید:
تو اول بگو با کیان دوستی / من آنگه بگویم که تو کیستی
همان ارزش آشنایان تو / بهاییست بر قیمت جان تو
بخش دوم: معیارهای انتخاب همنشین در مکتب انبیاء
در تعالیم تربیتی انبیاء الهی، بخش قابل توجهی به “مهندسی روابط” و “انتخاب همنشین” اختصاص یافته است. یاران خاص پیامبران همواره جویای این معیارها بودهاند.
الف) معیار حضرت عیسی (علیهالسلام) در روایات آمده است که حواریون از حضرت عیسی (ع) پرسیدند: «یا روحَ الله، فَمَن نُجالِس؟» (با چه کسی بنشینیم؟). ایشان سه شاخصه کلیدی را بیان فرمودند:
«مَن یُذَکِّرُکُمُ اللهَ رُؤیَتُهُ»: دیدارش شما را به یاد خدا بیندازد.
«وَ یَزِیدُ فِی عِلمِکُم مَنطِقُهُ»: سخن گفتنش بر دانش شما بیفزاید.
«وَ یُرَغِّبُکُم فِی الآخِرَةِ عَمَلُهُ»: رفتار و عملش شما را به آخرت و جهان ابدی ترغیب کند.
ب) معیار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)؛ تحول پنجگانه پیامبر اسلام (ص) شرط مجالست با عالمان را ایجاد تحول در پنج ساحت دانسته و فرمودند: «لَا تَجلِسُوا عِندَ کُلِّ عَالِمٍ إِلَّا عَالِمٍ یَدعُوکُم مِن خَمسٍ إِلی خَمسٍ» (نزد هر عالمی ننشینید، مگر آنکه شما را از پنج رذیلت به پنج فضیلت دعوت کند):
«مِنَ الشَّکِّ إِلَی الیَقِینِ»: عبور از تردید به سوی ساحل یقین.
«وَ مِنَ الرِّیَاءِ إِلَی الإِخلَاصِ»: گذر از تظاهر به سوی خلوص نیت.
«وَ مِنَ الرَّغبَةِ إِلَی الرَّهبَةِ»: گذار از دنیازدگی به سوی خشیت و معنویت.
«وَ مِنَ الکِبرِ إِلَی التَّواضُعِ»: تبدیل تکبر به فروتنی.
«وَ مِنَ الغِشِّ إِلَی النَّصِیحَةِ»: تغییر فریبکاری به خیرخواهی.
بخش سوم: بایستههای همنشینی (با چه کسانی بنشینیم؟)
اسلام بر معاشرت با گروههای خاصی تأکید ورزیده است که مایه رشد و کمال انسان هستند:
۱. فرزانگان و حکیمان: امام علی (ع) میفرمایند: «مُجالِسَةُ الحُکَماءِ حَیاةُ العُقُولِ وَ شِفَاءُ النُّفُوسِ». همنشینی با حکما، عقل را زنده و جان را شفا میبخشد.
۲. علما و دانشمندان: توصیه شده است: «جالِسِ العُلَماءَ یَزدَد عِلمُکَ وَ یَحسُنْ اَدَبُکَ وَ تَزکُ نَفسُکَ». همنشینی با علما موجب فزونی دانش، نیکویی ادب و پاکیزگی نفس میگردد.
۳. همترازان (رعایت کفویت): انسان باید با کسانی معاشرت کند که از نظر شأن و جایگاه همتراز او باشند تا دچار ذلت نشود (مانند تمثیل دوستی روباه و شتر که نابرابر و آسیبزاست). امام باقر (ع) در این باره فرمودند: «إِذَا صَحِبتَ فَاصحَب نَحوَکَ وَ لَا تَصحَبَنَّ مَن یَکفِیکَ فَإِنَّ ذَلِکَ مَذَلَّةٌ لِلمُؤمِنِ». (با همتراز خودت همراه شو و با کسی که [از نظر مالی] تو را اداره میکند همنشین نشو، چرا که مایه ذلت مؤمن است).
۴. فقرا و تهیدستان: سیره پیامبر (ص) چنین بود: «کَانَ النَّبِیُّ (ص) یُجالِسُ الفُقَراءَ وَ یُؤاکِلُ المَساکِینَ». امام علی (ع) نیز میفرمایند: «الجُلُوسُ مَعَ الفُقَراءِ مِنَ التَّواضُعِ» (نشستن با فقرا نشانه تواضع است) و همچنین «جالِسِ الفُقَراءَ تَزدَد شُکراً» (مجالست با آنان موجب فزونی شکرگزاری انسان نسبت به نعمتهای الهی میشود).
۵. مقامِ اُنس با خدا: برترین همنشین، خداوند متعال است. در حدیث قدسی آمده است: «أَنَا جَلِیسُ مَن ذَکَرَنِی» (من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند).
بخش چهارم: نبایستههای همنشینی (پرهیزها)
در مقابل، اسلام شدیداً از معاشرت با برخی گروهها که موجب سقوط انسان میشوند، نهی کرده است:
۱. جاهلان و نادانان: امام علی (ع) فرمودند: «لَیسَ مَن جالَسَ الجاهِلَ بِذِی مَعقُولٍ» (همنشین جاهل، بهرهای از عقل ندارد) و «مَن جَالَسَ الجَاهِلَ فَلیَسْتَعِدَّ لِقیلٍ وَ قَالٍ» (هر که با نادان بنشیند، باید آماده شنیدن حرفهای بیهوده باشد).
۲. منحرفکنندگان: کسانی که مسیر انسان را از خدا جدا میکنند. قرآن کریم میفرماید: «نُهِیَ عَنِ المُحَادَثَةِ الَّتِی تَدعُوا إِلَی غَیرِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ».
۳. افراد در معرض اتهام: امام علی (ع) هشداری جدی میدهند: «مَن وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهَمَةِ فَلَا یَلُومَنَّ مَن أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ». کسی که با حضور در مکانهای تهمتبرانگیز یا معاشرت با افراد بدنام، خود را در معرض اتهام قرار میدهد، نباید بدگمانان را سرزنش کند.
۴. یأسآفرینان: کسانی که بذر ناامیدی میپاشند. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «قَتَلَ القُنُوطُ صَاحِبَهُ» (ناامیدی، صاحب خود را میکشد).
۵. مردگان (دنیاپرستان طغیانگر): همانطور که در ابتدای بحث اشاره شد، پیامبر (ص) از همنشینی با «موتی» (ثروتمندان طغیانگر) نهی فرمودند.
۶. پادشاهان و اهل دنیا: امام صادق (ع) فرمودند: «إِیّاکُم وَ مُجالِسَةَ المُلُوکِ وَ أَبنَاءِ الدُّنیَا».
خاتمه بحث را با ابیاتی نغز از حافظ شیرازی به پایان میبریم که بر ارزش رفیق یکرنگ تأکید دارد:
دنیا عزیز و مال عزیز است و جان *** عزیز لیکن رفیق بر همه چیزی مقدم است (سعدی)
از دشمنان دورنگم همیشه دلتنگم *** فدای همت دشمن شوم که یکرنگ است (حافظ)
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته
ثبت ديدگاه