خانواده عبارت از یك واحد اجتماعى است كه براساس میثاق ازدواج زن و مرد بهوجود مىآید و رشته قرابت كه زاییده زوجیت مىباشد در میان اعضاء آن همبستگى حقوقى ایجاد مىكند. در این واحد اجتماعى…
**********************************************
نیازهای معنوی خانواده-بخش سوم
سیدرضا تقوی
۳. عدالت
از دیگر نیازهاى معنوى خانواده، عدالت است. عدالت، اساس و اركان خانواده را قوام مىبخشد و امنیت و آرامش را بر اذهان اعضاء خانواده حاكم مىگرداند و بستر مناسبى براى رشد استعدادها فراهم مىآورد.
در تعریف عدالت، على(ع) فرمود: عدل و دادگرى آن است كه هر چیزى در جاى خود قرار بگیرد «الْعَدْلُ یَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا»(۴۴) و یا گفتهاند: حق هر صاحب حقى را به او دادن عدالت است «اَلعَدالَةُ اِعطاءُ كُلِّ ذِى حَقٍ حَقَّةُ» خداوند، جهان هستى را بر پایه عدل استوار ساخته است و در قرآن كریم فرمود: آسمان را برافراشت و براى آن، میزان و قانون عادلانه قرار داد «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ»(۴۵) اندیشمند بزرگ اسلامى، ملامحسن فیض كاشانى در كتاب تفسیر صافى، در ذیل این آیه، روایتى را از پیامبر اكرم(ص) نقل مىكند كه آنحضرت فرمود: آسمانها و زمین براساس عدل، استوار و برپا هستند «وَ بِالْعَدْلِ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْض»(۴۶)
هرگاه، جهان خلقت، بر پایه عدل بنا شده باشد و قانون عادلانه الهى، به مجموعه هستى، نظمِ زیبایى بخشیده كه از آن به «نظام احسن» تعبیر مىشود، پس، انسان كه جزئى از آفریدههاى بىشمار خداوند، در نظام خلقت مىباشد، باید زندگى خویش را بر مبناى عدل استوار سازد تا اولاً با نظام حاكم بر جهان، هماهنگى داشته باشد و ثانیاً با پذیرش عدالت، بسترى براى بالندگىها و شكوفایى استعدادها فراهم آورد.
قرآن كریم در آیات متعدد، از انسانها مىخواهد تا زندگى فردى و اجتماعى خود را براساس عدل استوار سازند:
«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ…»(۴۷)
«همانا خداوند به دادگرى و احسان فرمان مىدهد.»
پیامبر اكرم(ص) از جانب خداوند مأموریت یافته تا عدالت را در میان مردم حاكم گرداند و جامعهاى براساس عدل بنا كند.
«وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَكُم»(۴۸)
«و من از جانب خداى متعال مأموریت دارم تا در بین شما عدالت برقرار كنم.»
همانگونهكه قرآن كریم به عدالت در رفتار تأكید مىورزد، عدالت در گفتار را نیز توصیه مىكند و مىفرماید:
«وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى…»(۴۹)
«زمانى سخنى بر زبان جارى مىكنید عدالت را رعایت نمایید، اگرچه در مورد خویشاوندتان باشد.»
در مسند مدیریت، اعم از مدیریت قضایى، سیاسى و اقتصادى و… باید عدالت را سرلوحه كار قرار داد و از هر رفتار و گفتارى كه خارج از مرزهاى عدالت باشد، پرهیز كرد:
«وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ»(۵۰)
«و زمانى كه میان مردم در موقعیت داورى قرار مىگیرید به عدالت داورى كنید.»
در نظام اسلامى هیچ عاملى نمىتواند انسان را از مرز عدالت عبور بدهد، زیرا عدالتِ اصلى، فراگیر است كه بر همه شئون زندگى انسانِ مسلمان حاكم است.
آنانكه به بهانههاى مختلف، از عدالت مىگریزند و معیارهاى عادلانه را درهم شكسته و زیر پا مىگذارند باید بدانند كه دچار خطاى بزرگى شدهاند.
از نظر اسلام، عدالت، از چنان ارزشى برخوردار است كه اگر در طرف مقابل انسان، دشمنى خونخوار وجود داشته باشد نمىتوان در مورد او خلاف عدالت عمل كرد:
«لا یَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلَّا تَعْدِلُوا، اعْدِلُوا، هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى»(۵۱)
«دشمنى شما نسبت به جمعیتى نباید موجب این گردد كه به عدالت عمل نكنید، عدالت را پیشه خود سازید كه آن به پرهیزكارى نزدیكتر است.»
براساس آنچه از قرآن كریم و احادیث پیشوایان دین، به دست مىآید این است كه براى تقویت، تثبیت و تداوم آرمانها و اهداف، هر واحد اجتماعى باید عدالت را پایه تمام فعالیتهاى خود قرار بدهد و طبعاً خانواده نیز كه یك واحد اجتماعى است از این قاعده مستثنى نیست و لذا باید عدالت را بهعنوان یكی از نیازمندىهاى ضرورى، در متن خود حفظ نماید.
در تعالیم اسلامى، سعى مىشود تا با روشها و دستورهاى مختلف، گوهر گرانبهاى عدالت را به محیط خانواده كشانده و عدل را بر تمام شئون زندگى خانوادگى حاكم گرداند و همه اعضاء را مقید كند تا حركتهاى خود را بر مبناى عدالت استوار سازند، چنانكه قرآن كریم به آن دسته از مردانى كه قصد ازدواج دوم دارند مىفرماید:
«فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَة»(۵۲)
«و اگر مىترسید كه نتوانید در میان همسران خود به عدالت رفتار كنید پس به یك همسر بسنده كنید.»
«همه مىدانیم كه رسول اكرم(ص) در ده سال آخر عمر خود یعنى در دوره مدینه كه دوره جنگهاى اسلامى بود و زنان بىسرپرست در میان مسلمین زیاد بودند زنان متعدد اختیار كرد. اكثریت زنان پیغمبر بیوه و بزرگسال بودند و غالباً از شوهران سابق خود فرزندانى داشتند. تنها دوشیزهاى كه پیغمبر اكرم با او ازدواج كرد عایشه بود…
رسول اكرم(ص) منتهاى عدالت را درباره همه آنها رعایت مىكرد و هیچگونه تبعیضى میان آنها قائل نمىشد.
«عروة بن زبیر» خواهرزاده عایشه است، درباره طرز رفتار پیغمبر اكرم(ص) با زنان خود از خاله خویش، عایشه، سؤالاتى كرده است. عایشه گفت: رسم پیغمبر این بود كه هیچ یك از ما را بر دیگرى ترجیح نمىداد. با همه به عدالت و تساوى كامل رفتار مىكرد. كمتر روزى اتفاق مىافتاد كه به همه زنان خود سر نزند و احوالپرسى و تفقد نكند، ولى نوبت هركس بود نسبت به دیگران، به احوالپرسى قناعت مىكرد و شب را در خانه آنكس بهسر مىبرد كه نوبت او بود.
اگر احیاناً در وقتى كه نوبت زنى بود مىخواست نزد زن دیگرى برود رسماً مىآمد و اجازه مىگرفت، اگر اجازه داده مىشد مىرفت و اگر اجازه داده نمىشد نمىرفت. من شخصاً اینطور بودم كه هر وقت از من اجازه مىخواست نمىدادم.
رسول اكرم(ص) حتى در بیمارى كه منجر به فوت ایشان شد كه توانایى حركت نداشت عدالت را در كمال دقت اجرا مىكرد. براى اینكه عدالت و نوبت را رعایت كرده باشد هر روز بسترش را از اتاقى به اتاق دیگر منتقل مىكردند…
علىبن ابی‌طالب(ع) در اوقاتى كه دو زن داشت حتى اگر مىخواست وضو بسازد، در خانه زنى كه نوبتش نبود وضو نمىساخت.»(۵۳)
اسلام مردان را به این نكته مهم توجه مىدهد كه حق، یكطرفه نیست، اگر زن در برابر شوهرش وظایفى دارد شوهر نیز نسبت به همسر خود تكالیفى دارد كه باید به آنها عمل كند در این مورد قرآن كریم مىفرماید:
«وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ»(۵۴)
«و براى زنان، همانند وظایفى كه برعهده آنان گذاشته شده حقوق شایستهاى نیز مقرر گردیده است.»
بناى شخصیت انسان، در خانواده، پایهگذارى مىشود زیرا محیط خانه و روشهاى رفتارى و گفتارى والدین، شخصیت فرزندان را شكل مىدهد و برنامههاى تربیتى خانواده، روح و روان آنان را مىسازد. چه كسى است كه نداند، رسالت تربیت چیزى جز ساختن انسانى متعادل نیست؟ انسانى كه استعدادهایش توانمند و شكوفا گردد و با نگاهى جامع، بدون افراط و تفریط، در مسیر رشد و تعالى حركت نماید.
اگر هدف از تربیت به اعتدال رساندن شخصیت متربّى است در این صورت باید متعلم و متربى را با روشهاى عادلانه به قله اعتدال رسانید و مىتوان چنین نتیجه گرفت كه «عدالت» از اركان تربیت محسوب مىشود، چنانكه حضرت على(ع) فرمود:
«اعْدِلُوا بَیْنَ أَوْلَادِكُمْ كَمَا تُحِبُّونَ أَنْ یَعْدِلُوا بَیْنَكُم»(۵۵)
«در میان فرزندانتان بهعدالت رفتار كنید همچنانكه دوست مىدارید دیگران نسبت به شما به عدل رفتار كنند.»
امام باقر(ع) پدرانى راكه در تربیت، از روشهاى غیرعادلانه بهره مىگیرند مورد سرزنش قرار مىدهد و از آنان با عنوان «بدترین پدران» نام مىبرد و مىفرماید:
«شَرُّ الاباءِ مَن دَعاهُ البِّرِ اِلَى الاِفراطِ»(۵۶)
«بدترین پدران كسانى هستند كه در محبت كردن نسبت به فرزند، زیادهروى و افراط مىكنند.»
در تربیت، نباید از روشهاى تبعیضآمیز استفاده كرد زیرا تبعیضهاى ناروا نهتنها اصل عدالت را مخدوش مىسازد بلكه آثار مخرب و زیانبارى را بر جاى مىگذارد:
«عَنِ النَّبى(ص) نَظَرَ إِلَى رَجُلٍ لَهُ ابْنَانِ فَقَبَّلَ أَحَدَهُمَا وَ تَرَكَ الْآخَرَ فَقَالَ النَّبِیُّ(ص): فَهَلَّا سَاوَیْتَ بَیْنَهُمَا»(۵۷)
«پیامبر اسلام(ص) مردى را دید كه دو فرزند خردسالش با وى بودند. به هنگام محبت، یكى را بوسید و به دیگرىبىاعتنایى كرد و او را نبوسید. پیامبر اكرم(ص) تبعیض نارواى پدر را مورد انتقاد قرار داد و به او فرمود: چرا در ابراز محبت نسبت به فرزندانت بهطور یكسان رفتار نكردى؟!»
همانطوركه در اداره امور یك مملكت، باید عدالت سرلوحه برنامهها و فعالیتهاى حاكمان و كارگزاران نظام قرار بگیرد تا بهتعبیر حضرت على(ع) در پرتو عدالت، كشور به عمران و آبادانى برسد «مَا عُمِّرَتِ الْبُلْدَانُ بِمِثْلِ الْعَدْلِ»(۵۸) كشور كوچك خانواده را نیز باید با عدالت آباد كرد.
۴. تعهد و مسؤولیت
در فرهنگ اسلامى، برخوردارى از روحیه مسؤولیتپذیرى، یكى از ویژگىهاى مثبت به شمار مىآید و پایبندى به تعهدات و پیمانها یك ارزش محسوب مىشود و در مقابل، كسانىكه به تعهدها و پیمانهاى خود وفادار نباشند و از زیر بار مسؤولیت شانه خالى مىكنند كارشان ضدارزش بهحساب مىآید و بهطور طبیعى، دیگران از چنین رفتارهاى غیرمسؤولانه ابراز انزجار مىنمایند.
خداوند در قرآن كریم براى مؤمنان ویژگىهایى را معرفى مىكند كه یكى از آنها پاىبندى به پیمانها است:
«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون… وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُون»(۵۹)
«مؤمنان به رستگارى رسیدند… مؤمنان كسانى هستند كه امانتهاى مردم را به خودشان بازمىگردانند و عهد و پیمان خود را با دیگران، محترم مىشمرند.»
تعهدات فراوانى برعهده انسان است كه او باید در برابر هركدام از آنها احساس مسؤولیت كند، در غیر اینصورت باید روز قیامت، در پیشگاه عدل الهى پاسخگو باشد، زیرا خداوند از وفاى به تعهدات مىپرسد:
«وَ اَوفُوا بِالعَهدِ اِنَّ العَهدَ كانَ مَسئولاً»(۶۰)
«به پیمان خود وفا كنید، زیرا روز قیامت، از وفاى به پیمان سؤال خواهد شد.»
پیامبر اكرم(ص) مسؤولیتناشناسى و بىتعهدى را مساوى با بىدینى مىداند و در سخن كوتاه مىفرماید:
«لَا دِینَ لِمَنْ لَا عَهْدَ لَهُ»(۶۱)
«كسىكه به تعهدات خود عمل نكند دین ندارد.»
در تفكر اسلامى، علاوه بر اینكه هر انسانى نسبت به حقوق فردى و شخصى خود مسؤولیت دارد «قُوا اَنفُسَكُم وَ اَهلیكم ناراً»(۶۲) و باید از نعمتهاى بىشمارى كه خداوند هستىبخش، در اختیار او قرار داده است بهرهبردارى بهینه بكند، همینطور نسبت به دیگران نیز مسؤولیت دارد.
اسلام دامنه مسؤولیت را از فرد به جمع مىگستراند و احساس تعهد و دلسوزى را چه بهلحاظ فردى و چه بهلحاظ جمعى در نهاد و نهان انسانها ایجاد مىكند تا آنان را در كارهاى خوب و ارزشمند یارى بدهد.
«اَلمُؤمِنُونَ وَ المُؤمِناتِ بَعضُهُم اَولیاءَ بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ وَ یَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ»(۶۳)
«مردان و زنان با ایمان بعضى ناظر و سرپرست بر بعض دیگر هستند به این معنا كه همدیگر را امر به معروف و نهى از منكر مىكنند.»
از نیازهاى اساسى نهاد خانواده كه هم در شكلگیرى و هم در استمرار و تداوم این نهاد، نقش بنیادى دارد موضوع مسؤولیتپذیرى است. اصولاً خانواده بر مبناى تعهد و پذیرش مسؤولیت شكل مىگیرد. اجراى صیغه عقد ازدواج و ایجاب و قبولى كه بین مرد و زن واقع مىشود اعلام پذیرش تعهد و مسؤولیت متقابل است و خانواده تا زمانى تداوم و استمرار دارد كه زن و مرد بهعنوان دو ركن نهاد خانواده، به مسؤولیتى كه در آغاز زندگى مشترك پذیرفتهاند پایبند و وفادار باشند. پیامبر اكرم(ص) فرمود:
«كُلُّكُم راعٍ وَ كُلُّكُم مَسئولٌ، فَالامامُ راعٍ وَ هُوَ مَسئُولٌ، و َالرَّجُلُ راعٍ عَلى اَهلِهِ وَ هُوَ مَسئُولٌ، وَ المَرئةُ راعیَةٌ عَلى بَیتِ زَوجِها وَ عَلى وَلَدِهِ فَكُلُّكُم مَسئولٌ عَن رَعیَّتِهِ»(۶۴)
«همه شما نگهبان و مسؤول یكدیگر هستید، پس امام مسؤول امت و مرد مسؤول خانواده، و زن مسؤول بر امور خانه و فرزندان است، پس همه شما مسؤول كسانى هستید كه زیر نظر شما كار مىكنند.»
خانواده عبارت از یك واحد اجتماعى است كه براساس میثاق ازدواج زن و مرد بهوجود مىآید و رشته قرابت كه زاییده زوجیت مىباشد در میان اعضاء آن همبستگى حقوقى ایجاد مىكند. در این واحد اجتماعى هركس باید مسؤولیتى را بپذیرد و در اداره آن سهیم گردد و لذا تقویت روحیهی مسؤولیتپذیرى و همكارى در میان اعضاء خانواده، یكى از نیازهاى معنوى و فرهنگى است.
شخصى از امام صادق(ع) پرسید: مرد در برابر همسرش چه مسؤولیتى دارد؟ (ما حق المرئه على زوجها) حضرت فرمود:
«یَسُدُّ جَوْعَتَهَا وَ یَسْتُرُ عَوْرَتَهَا وَ لَا یُقَبِّحُ لَهَا وَجْهاً»(۶۵)
«شكمش را سیر كند، بدنش را بپوشاند، و شخصیتش را نشكند.»
مسؤولیت تأمین مخارج زندگى، با مرد است و شیرینترین لحظه براى او زمانى است كه این مسؤولیت را بهخوبى و شایستگى انجام داده باشد. شخصى از امیرمؤمنان حضرت على(ع) مطلبى را بیان داشته كه نقل آن حكایت از تعهدپذیرى پیشوایان دین در مقابل مسؤولیتهاى خانوادگى مىكند.
«اَنَّهُ اشْتَرَى لَحْماً بِدِرْهَمٍ فَحَمَلَهُ فِی مِلْحَفَتِهِ فَقَالَ أَحْمِلُ عَنْكَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ. قَالَ: لَا أَبُو الْعِیَالِ أَحَقُّ أَنْ یَحْمِلَ»(۶۶)
«روزى حضرت على(ع) یك درهم گوشت خرید آن را در دستمال خود پیچید تا به خانه ببرد، شخصى كه شاهد این صحنه بود عرض كرد، ای امیرمؤمنان! دستمال گوشت را به من بده تا بیاورم. حضرت فرمود: نه! پدر خانواده بهخاطر مسؤولیتى كه دارد به بردن و كشیدن چنین بارى سزاوارتر است.»
حضرت على(ع) در كلام دیگرى مىفرماید:
«لَا یَنْقُصُ الرَّجُلُ مِنْ كَمَالِهِ مَا حَمَلَ مِنْ شَیْءٍ إِلَى عِیَالِهِ»(۶۷)
«مرد با شخصیتى كه كالایى را براى رفع نیاز خانوادهاش شخصاً حمل كند از شخصیت او چیزى كاسته نمىشود.»
امام باقر(ع) فرمود: حضرت على(ع) و فاطمه(س) در آغاز ازدواج خود، خدمت پیامبر اكرم(ص) رسیدند و از آن حضرت، در تقسیم مسؤولیتهاى خانوادگى راهنمایى خواستند، پیامبر خدا(ص) مسؤولیت هركدام را به این شكل مشخص فرمود:
«فَقَضَى عَلَى فَاطِمَةَ بِخِدْمَةِ مَا دُونَ الْبَابِ وَ قَضَى عَلَى عَلِیٍّ بِمَا خَلْفَهُ»(۶۸)
«كارهاى درون منزل را براى فاطمه(س) و كارهاى بیرون از منزل را براى على(ع) تعیین فرمود.»
همانطوركه مرد، در اداره زندگى خانوادگى و فراهم آوردن امكاناتى مانند خوراك، پوشاك و مسكن، نسبت به همسرش مسؤولیت دارد، زن نیز در مقابل خدماتى كه مرد انجام مىدهد تعهد و مسؤولیت دارد. از آنجا كه زن و مرد زندگى مشترك را انتخاب كردهاند و در زندگى مشترك وظایف مشترك وجود دارد، پس هر كدام باید با صمیمیت و تفاهم، چرخهاى زندگى را به حركت درآورند و با وظیفهشناسى، به وظایف و مسؤولیتهاى خویش عمل نمایند.
پیامبر اكرم(ص) فرمود: از حقوق مرد بر زن ایناست كه چراغ خانه را روشن كند، نسبت به طبخ و اصلاح خوراك، اقدام لازم انجام بدهد و هرگاه شوهرش از بیرون وارد خانه مىشود، تا جلو در منزل از او استقبال كند و به او خوشآمد بگوید و طشت و حوله را بر شستشوى دست و صورت و یا وضو ساختن، آماده نماید و در مسائل مربوط به زناشویى از خواسته او – مگر وقتى كه عذر شرعى دارد- سرباز نزند.(۶۹)
پیامبر اسلام(ص) در جاى دیگر مىفرماید: از دیگر مسؤولیتهاى زن این استكه از اموال و املاك شوهرش پاسدارى كند «وَ المَرْأَةُ رَاعِیَةٌ عَلَى مَالِ زَوْجِهَا وَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُ»(۷۰)
پی‌نوشت:
۴۵. الرحمان/ آیه ۱۰۷
۴۶. فیض كاشانى، محسن/ تفسیر الصافى/ ج ۵/ ص ۱۰۷
۴۷. نحل/ آیه ۹۰
۴۸. شورى/ آیه ۱۵
۴۹. انعام/ آیه ۱۵۲
۵۰. نساء/ آیه ۵۸
۵۱. مائده/ آیه ۸
۵۲. نساء/ آیه ۳
۵۳. مطهرى، مرتضى/ نظام حقوق زن در اسلام/ ص ۳۵۳
۵۴. بقره/ آیه ۲۲۸
۵۵. مجلسى، محمدباقر/ بحارالانوار/ ج ۱۰۴/ ص ۹۲
۵۶. احمدبن ابى یعقوب، یعقوبى/ تاریخ الیعقوبى/ ج ۲ / ص ۳۲۰
۵۷. رضى الدین، طبرسى/ مكارم الاخلاق/ ص ۱۱۳
۵۸. آمدى، عبدلواحد/ غررالحكم/ شماره حدیث ۹۵۴۳
۵۹. مومنون/ آیه ۸-۱
۶۰. اسراء/ آیه ۴۳
۶۱. مجلسى، محمدباقر/ بحارالانوار/ ج ۷۲/ ص ۱۹۸
۶۲. تحریم/ آیه ۶
۶۳. توبه/ آیه ۷۱
۶۴. نجارى، محمدبن اسماعیل/ ج ۳/ باب النكاح
۶۵. مجلسى، محمدباقر/ بحارالانوار/ ج ۱۰۳
۶۶. نراقى، محمدمهدى/ جامع السعادات/ تعلیق و تصحیح/ سیدمحمد كلانتر/ ج ۱/ ص ۳۵۵
۶۷. همان
۶۸. نورى طبرسى، میرزاحسین/ مستدرك الوسائل/ ج ۱۳/ ص ۴۸/ ج ۱۴۷۰۵
۶۹. همان حدیث ۱۶۶۳۱
۷۰. همان حدیث ۱۶۶۱۲
ثبت ديدگاه